
شهرستان فراهان
پیشینه تاریخی
زمانیکه هر ایرانی نام فراهان را میشنود به یاد نامآوران ادبیات و سیاستمداران اسلامشناس و ضداستعماری چون قائممقام فراهانی و میرزاتقیخان امیرکبیر میافتد. لغتشناسان فراهان را فشرده واژه فراهامون میدانند.
فراهان در سده نخستین هجری قمری از متعلقات همدان بوده و مردم بومی آن پیرو آئین زرتشت بودند. آتشکده آذرگشنسب تا سال 282 هجری قمری در روستای فردقان میسوخته (هم اکنون نیز بقایای آن در این روستا موجود میباشد) تا اینکه در زمان خلافت خلیفه دوم توسط مالک بن عامر اشعری مسلمان شدند.
فراهان در عهد ساسانیان خوش آب و هوا و شامل 360 پارچه روستا میشده و تا پیش از سال 1316 از توابع شهرستان قم بود و بعد از آنکه سلطانآباد عراق به شهرستان اراک تبدیل شد فراهان جزء شهرستان اراک گردید و در سال 1342 بعد از اینکه تفرش به شهرستان ارتقا یافت؛ فراهان به دو بخش فراهان سفلی (تابع بخش مرکزی اراک) و فراهان علیا تقسیم شد. در تغییراتی که در سالهای 1366 و1372رخ داد تعداد 15 روستای دیگر از فراهان جدا و به شهرستانهای کمیجان و اراک ملحق گردید. در اسفندماه سال 1372 روستای فرمهین (مرکز بخش فراهان) از طرف وزارت کشور به شهر ارتقا یافت و به عنوان 546 امین شهر ایران معرفی گردید و در سال1389 فراهان با مرکزیت شهر فرمهین با جمعیت 26 هزار نفر و دو بخش مرکزی و خنجین و53 روستا به عنوان شهرستان فراهان هویت مستقل پیدا کرد.
شهر فرمهین در ابتدا شامل دو بافت قدیمی فرمهین و اسلامآباد و دو شهرک شهید بهشتی و اسلامشهر بوده است.
موقعیت جغرافیایی شهر
این شهر در ۴۵ کیلومتری شمال مرکز استان یعنی شهر اراک؛ در مکان جغرافیایی "52 '40 °49 E و "34 '30 34 N و نیز در ۴۵ کیلومتری جنوب مرکز شهرستان (تفرش) جای گرفتهاست. این شهر مرکز شهرستان فراهان است. شهر فرمهین از ترکیب دو پارچه روستای قدیمی و چند شهرک اقماری تشکیل شدهاست. این دو روستا شامل فرمهین و شاهآباد بودهاست که به دلیل نزدیکی به همدیگر مرز بین آنها را نمیتوان شناخت. خود این بخش اکنون شامل دو بخش دیگر میباشد: بافت قدیم و بافت جدید. بافت قدیم شامل ساختمانهای کاهگلی است که در حال تخریب هستند و بافت جدید که در حال ساخت و ظهور ساختمانهای جدید است. فرمهین از همه سو با باغهایی از انگور و درختان سیب وسنجد و زردآلو احاطه شدهاست. سفیدآب -و باغها از این جملهاند. شهرکهای مهم تشکیل دهنده فرمهین عبارتند از: شهید بهشتی، ولایت، امام رضا، اسلام شهر، اسلامآباد.
فراهان از توابع استان مرکزی با دو بخش، دو شهر، بیش از یکصد روستا و ۳۱ هزار نفر جمعیت (هرچند قبلاً دارای جمعیتی بیشتر بوده از شمالِ شهراراک تا مناطقی از شهرستان آشتیان و تفرش را در بر میگیرد و از غرب تا مرز استان همدان نیز میرسد.) است. بیش از دویست روستای کوچک و بزرگ در فراهانِ بزرگ وجود دارد که در دشت فراهان و کوههای اطراف پراکندهاندکه در گذشته جمعیت زیادی داشته است. در بيشتر مناطق فراهان به زبان فارسي صحبت ميشود. در روستاها فارسی با لهجههای خاصی وجود دارد. خلجی از دیگر زبانهای فراهان است و در تلخاب و خلجستان صحبت میشود.
اماکن دیدنی شهر
*جاذبههاي تاريخي و فرهنگي
مکانهاي تاريخي و مذهبي شهر فرمهین و فراهان عبارتند از:
* امامزاده احمدابن علی(ع) زلفآباد
قدمت اين امامزاده به دوره ايلخاني بازميگردد. در 3 کيلومتري شمال شرق فرمهين- کنار محوطه ذلفآباد و جاده ارتباطي فرمهين به تفرش و آشتيان قرار دارد. علاوه بر اهميت زيارتگاهي و مجاورت با محوطه تاريخي و شهر زيرزميني ذلفآباد، هر سال در اول تيرماه آيين باستاني جشن تيرگان یا آبپاشان با حضور چند هزار نفر در آن برگزار ميشود.
*شهر زيرزميني ذلفآباد
شهر زيرزميني ذلفآباد که در سال 1388 حفاري و رونمايي شد، يکي از سکونتگاههاي دوران ايلخانان است که در 5 کيلومتري شمال فرمهين واقع شده و به صورت يک سايت موزه مورد بازديد مردم قرار ميگيرد. اين شهر تا 200 سال پيش محل زندگي مردم بوده و توسط حکومت قاجار به آب بسته شد و مردم مجبور به ترک آن شدند. اين شهر زيرزميني در جوار امامزاده احمد(ع) ذلفآباد قرار دارد. محوطه تاريخي ذلفآباد 110 هکتار وسعت دارد. آثار تاريخي و ارزشمندي که از اين اراضي به دست آمده ثابت ميکند در اين منطقه گروهي از مردمان صنعتگر متمدن سکني داشتهاند.
تکيه فرمهين
ساخت اين تکيه به دوره قاجاريه برميگردد و از نظر معماري بناهاي اسلامي داراي ويژگيهاي ممتاز است. کاربري آن براي برگزاري آيينهاي سوگواري حضرت سيدالشهدا(ع) و برگزاري تعزيه بوده است. آيين تعزيه در فصول سرد درون تکيه برگزار ميشد و طبقه پايين ويژه مردان و نيم طبقه دوم ويژه زنان بوده است. اين آيين در فصول گرم در محوطه باز حياط و بر روي سکويي که در وسط حياط تعبيه شده بود برگزار ميشد. دور تا دور حياط سکوهايي جانمايي شده که بر زيبايي بنا ميافزايد.
بقاياي آتشکده فردقان
قدمت اين آتشکده به دوره ساساني باز ميگردد. اين آتشکده در وسط روستاي فردقان بخش خنجين و بر بلنداي تپهاي قرار دارد. پايههاي آن بر ستونهايي قرار گرفته و در پاي يکي از اين ستونها سردابي به چشم ميخورد که بر اساس بعضي روايات محل زندان بوعليسينا بوده است. اين مکان در محوطه يک خانه مسکوني واقع است.
دیگر اماکن و امامزادگان شهرستان فراهان عبارتند از: امامزادگان تبرته(ع)، امامزاده حسن افطس روستای اسفین ، امامزاده بانو زینب خاتون روستای آهنگران، شاهزاده حسين نظامآباد و حمام خنجين از ديگر مکانهاي تاريخي فراهان است.
آداب و رسوم
جشن تیرگان
در اين جشن باستاني مردم فراهان، روستاها و شهرهاي اطراف آن در جوار امامزاده احمد بن علي (ع) منطقه تاريخي ذلفآباد جمع شده و با اجراي برنامههاي فرهنگي، هنري و سرگرم كننده از نعمتهاي خداوند در فصل درو گندم و اولين روز تابستان شكرگزاري میکنند. جشن تيرگان به معناي آب پاشان و شكرگزاري برداشت گندم؛ يكي از جشنهاي ملي و داراي وجاهت و هويت اصيل ايراني است. اين جشن به معناي بزرگداشت و اداي احترام به طبيعت و مردم است و در مناطق مختلف ايران برگزار ميگردد. جاذبه اصلي و مهم مراسم اين روز در محوطه بيرون امامزاده است كه مردم شهرهاي ايران مانند همدان، ملاير، قم و تهران توليدات خود شامل سوغات، عطاري و گياهان دارويي، انواع گل و گياه، ابزار كشاورزي و صنايع دستي را به معرض فروش ميگذارند. جشن تيرگان از زمانهاي ايران باستان در روز سيزدهم تير برگزار ميشد، ولي سالهاست كه در شهرستان فراهان با گذشت زمانهاي طولاني و با تركيبي از آداب و رسوم محلي و مراسم مذهبي مانند تعزيهخواني شكل مخصوص به خود گرفته است و همچنان تا به امروز اجرا ميشود. تاريخ اين جشن به دليل اينكه روز آغاز فصل تابستان، فصلي پركار براي كشاورزان و بلندترين روز سال است و همچنين شروع برداشت گندم به عنوان مهمترين محصول كشاورزان اين منطقه ميباشد، به يكم تير تغيير يافته است.
در اين آيين، برنامههاي نمادين شكرگزاري برداشت محصول، آواي ضرب زورخانهاي، تواشيح، نمايشگاه صنايع دستي و رسم آب پاشان با محتواي باران خواهي اجرا ميشود. جشن تيرگان به دليل اصالت و غناي فرهنگي آن در سال ۸۹ در فهرست آثار ملي كشور به عنوان يك ميراث معنوي به ثبت رسيد. اين جشن با مراسم آييني خاص به عنوان نماد همدلي و تعاون مردم برگزار ميشود و در گذشته كشاورزان و مردم فراهان در كنار آيينهاي پردهخواني و تعزيه، آبپاشي و باران خواهي، وسايل مورد نياز برداشت خود را از بازار روز حاشيه جشن تهيه ميكردند. مردم در اين آيين براي خير و بركت محصولات كشاورزي خود دعا ميكنند؛ آرزوي بارش باران در سال زراعي پيشرو نيز از ديگر بخشهاي اين مراسم است.
مشاهیر
میرزا عیسی قائممقام فراهانی
میرزا عیسی قائممقام فراهانی مشهور به میرزا بزرگ قائممقام اول. در ابتدا منشی حاج ابراهیمخان اعتمادالدولۀ شیرازی صدراعظم بود. سپس در ۱۲۱۳ ق به سمت وزارت عباس میرزا نایبالسلطنه و پیشکاری آذربایجان تعیین شد و به تبریز رفت. از جمله کارهای او و عباس میرزا فرستادن محصل و هنرآموز به انگلستان برای آموختن بعضی علوم و صنایع جدید بود. وی در تبریز به بیماری وبا درگذشت. از آثار وی: "رسالۀ جهادیه" به نامهای "احکامالجهاد و اسبابالرشاد" و "الجهادیه" که به ترتیب "الجهادیه الکبری" و "الجهادیه الصغری" است و او آنها را از روی رسالههای جهادیۀ متعددی که علماءِ زمان مینوشتند تحریر و تنظیم کرده و فرزند او میرزا ابوالقاسم قائممقام بر آنها دیباچهای نگاشته است؛ "دیوان" شعر؛ "اثباتالنبوه الخاصه"، به زبان فارسی.
قائممقام فراهانی
میرزا ابوالقاسم فرزند میرزا عیسی در سال 1193 قمری به دنیا آمد و دوران كودكی را به تحصیل علوم و و كسب كمالات گذراند. وی وزیری لایق دارای حسن تدبیر، شاعر و استاد در نظم و نثر فارسی بود كه پس از مرگ پدر، به جای وی به وزارت انتخاب گردید. گویند در زمانیكه عباس میرزا در مشهد بیمار بود، از قائممقام خواست كه در رسانیدن محمدمیرزا (پسرش) به سلطنت، دستیار او باشد و آن دو در حرم حضرت امام رضا (ع) سوگند یاد كردند كه به یكدیگر خیانت نكنند. بعد از مرگ فتحعلیشاه (سال 1250) قائممقام به عهد خود وفا نمود و محمدمیرزا را به سلطنت رسانید و او نیز قائممقام را به عنوان صدراعظم برگزید. در بدو صدارت، قائممقام خزانه را تهی و اوضاع ایران را دچار اختلال دید و او به شدت به اصلاح امور پرداخت و بــرای پیشــرفت كار حتی با نظر شاه در مواردی كه صلاح میدید مخالفت كرد و این مسایل موجب كدورت شاه میشد. از خصوصیات قائممقام ایستادگی شدید در مقابل زیاده طلبیها و سودجوییهای خارجیان بود و نوشتهاند كه او به هیچ وجه در قبال زیادهطلبیهای خارجیان تسلیم نشده و حتی به قیمت جان خود منافع ملت ایران و مصالح كشور را به بیگانگان واگذار نكرده است. قائممقام همچنین به تربیت میرزاتقی خان امیركبیر كه فرزند آشپز خود بود همت گماشت تا جایی كه میرزا تقیخان به صدارت ناصرالدین شاه رسید. او كه وزیری لایق بود با سعایت مخالفین به دستور ناصرالدین شاه به قتل رسید و با كشته شدن او چرخ پیشرفت و ترقی ایران باز ایستاد. قائممقام دارای تألیفاتی نیز میباشد كه عبارتند از: 1ـ انشاء كه حاوی مكتوبات منشآت اوست كه بعد از درگذشت قائممقام، فرهاد میرزا آنها را جمعآوری، تدوین و به چاپ رسانید و به نام منشآت قائممقام معروف است. 2ـ كتاب جلایرنامه ـ 3 ـ الجهادیه 4 ـ دیباچه جهادیه صغرای پدرش میرزا عیسی 5 ـ دیباچه جهادیه كبرای پدرش6 ـ دیوان شعر ســــرانجام قائممقام را با وجود فراز و نشیبهای زیاد در زندگی سیاسی و اجتماعی خود در سال 1251 قمری به امر محمدشاه در حوضخانه كاخ نگارستان خفه كردند و هم اكنون مرقد او در رواق ابوالفتوح رازی محفوظ میباشد.
میرزا تقیخان امیرکبیر
«میرزا محمد تقیخان فراهانی» (زاده: ۱۱۸۶، درگذشته:۲۰ دی ۱۲۳۰) مشهور به امیرکبیر، یکی از صدراعظمهای ایران در زمان ناصرالدینشاه قاجار بود. اصلاحات امیرکبیر اندکی پس از رسیدن وی به صدارت آغاز گشت و تا پایان صدارت کوتاه او دنبال شد. مدت صدارت امیرکبیر ۳۹ ماه (سه سال و سه ماه) بود. وی بنیانگذار دارُالفُنون بود که برای آموزش دانش و فناوریهای نو به فرمان او در تهران پایهگذاری شد. همچنین انتشار روزنامه وقایعاتفاقیه از جمله کارهای وی بهشمار میآید. امیرکبیر پس از این که با دسیسه اطرافیان شاه از جایگاه خود برکنار و به کاشان تبعید شد، در حمام فین به دستور ناصرالدینشاه به قتل رسید.
آرامگاه اميركبير كجاست؟
مرقد امیرکبیر درست در حجره جنوب شرقی صحن، یا حیاط مسقف شده فعلی حرم سیدالشهدا، قرار دارد. به عبارت دیگر کسانی که در صف نخست نماز جماعت، در مکان مسقف شده کنونی بایستند مرقد امیر در موازات شانه چپ آنها جای میگیرد. در حال حاضر پس از مرمتهای جدید، سنگ مزاری برای ایشان روی دیوار حجره نصب شده تا نشانی از آن بزرگ مرد باشد. امید است عموم ایرانیان آرامگاه او را نیز زیارت کنند تا همگان بدانند که کنار سید شهیدان، آزادگانی بزرگ نیز عاشقانه آرمیدهاند! برابر روایات تاریخی، پس از شهادت امیر ابتدا او را در کاشان به خاک سپردند اما برابر خواست همسرش عزتالدوله - که نقش بزرگی کنار مجاهدت و پایداری امیر داشت- و میدانست جسم بیجان او نیز نباید نزد شاهان قاجار باشد، کالبد امیر را به کربلا حمل کرد و در مکان اشاره شده دفن نمود. آن زمان شعری برای سنگ مزارش نگاشته شد تا گواه بر شهادت و سعادت او در آسمان و جهنمی بودن قاتلانش باشد.
ادیب الممالک فراهانی
محمدصادق بن حاجی میرزا حسین فراهانی (۱۱ مرداد ۱۲۳۹، گازران- ۱۲۹۶) ملقب به ادیبالممالک فراهانی و امیرالشعرا و متخلص به امیری و پروانه شاعر، ادیب و روزنامه نگار دوره مشروطه. او در پانزده سالگی و پس از مرگ پدرش به تهران آمد و به پایمردی حسنعلیخان امیرنظام گروسی، به دستگاه طهماسب میرزا مؤیدالدوله راه یافت. ادیب از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۱ ه.ق. همراه امیرنظام در مناطقی مانند آذربایجان، کردستان، کرمانشاه به سر میبرد. در سالهای ۱۳۱۲ و ۱۳۱۳ ه. ق در تهران به سر میبرد و در دارالترجمه دولتی مشغول به کار بود. در سال ۱۳۱۴ ق بار دیگر همراه امیرنظام به آذربایجان رفت و هنگامیکه مدرسه لقمانیه تبریز در سال ۱۳۱۶ ق افتتاح شد، نیابت ریاست آنجا را عهدهدار گشت و در همین سال روزنامه ادب را در تبریز منتشر ساخت. در سال ۱۳۱۸ ه. ق راهی خراسان شد و انتشار روزنامه ادب را تا سال ۱۳۲۰ در آنجا پی گرفت. در سال ۱۳۲۱ه. ق به تهران آمد و سردبیری روزنامه ایران سلطانی را تا سال ۱۳۲۳ عهدهدار شد. در این سال به بادکوبه رغت و انتشار بخش فارسی روزنامه ارشاد را که به ترکی منتشر میشد، بر عهده گرفت. در سال ۱۳۲۴ه. ق بار دیگر به تهران بازگشت و این بار سردبیری روزنامه مجلس به او سپرده شد. او در سال ۱۳۲۵ روزنامه عراق عجم را در همین شهر منتشر ساخت. در دوران استبداد محمدعلیشاه ادیب به صف مشروطهخواهان پیوست و در سال ۱۳۲۷ه. ق همراه با مجاهدان فاتح وارد تهران شد. در سال ۱۳۲۹ه. ق وارد عدلیه یا دادگستری امروزی شد و تا پایان عمر به ریاست چندین شعبه عدلیه در شهرهای اراک، سمنان، ساوجبلاغ و یزد منصوب شد. ادیبالممالک فراهانی در روز ۲ اسفند ۱۲۹۵ خورشیدی (۲۸ ربیعالثانی سال ۱۳۳۵ه. ق) در شهر یزد سکته کرد و در همین سال پس از بازگشت به تهران درگذشت.
عالمتاج قائممقامی متخلص به ژاله
ژاله در اواخر دوره قاجار در فراهان زاده شد. مادرش مریم یا گوهر ملک دختر معینالملک بود و پدرش میرزا فتحالله، نبیره قائممقام فراهانی. او در پنج سالگی خواندن فارسی و عربی را نزد یک شیخ آغاز کرد و تا پانزده سالگی دروس دیگر را آموخت. در پانزده سالگی همراه پدرش به تهران رفت و در سال ۱۳۱۷ ق. با دوست پدرش، علیمرادخان بختیاری (علیمرادخان میرپنج بختیاری، خواهرش همسر سردار اسعد بود) که در خدمات لشکری و نظامی بود ازدواج کرد و پسرش، حسین پژمان بختیاری را به دنیا آورد. ازدواج آنها پس از هفت سال به جدایی انجامید و پژمان ابتدا تحت سرپرستی پدرش بزرگ شد و با مرگ علیمرادخان سرپرستی او بر عهده علیقلی خان سردار اسعد و جعفرقلیخان سردار اسعد درآمد تا آن که در ۲۷ سالگی نزد مادرش رفت و تا پایان عمر ژاله با وی بود. به گفته پژمان، ژاله اواخر عمر را باخواندن کتابهای ادبی، تاریخ و نجوم سپری کرد و در ۵ مهر ۱۳۲۶ ساعت یک بعدازظهر در سن ۶۳ سالگی درگذشت و در امامزاده حسن در تهران به خاک سپردندش.
استاد فتحعلی واشقانی فراهانی
فتحعلی واشقانی در سال (۱۳۹۱ – ۱۳۰۹) هجری خورشیدی در روستای واشقان از توابع فراهان اراک متولد شد. در اوان کودکی نخست به فراگیری قرآن و تحصیلات مکتبی و تمرین خوشنویسی پرداخت. اولین استادش در خط، میرزا ذبیحالله واشقانی بود که اولین سرمشق را بر لوح چوبی با عبارت «اول کارها به نام خدا» تعلیم کرد. وی در سال ۱۳۳۵ به تهران مهاجرت کرد و در کلاس اساتید بزرگی همچون سیدحسین و سیدحسن میرخانی شرکت نمود و مراحل رشد در خوشنویسی را طی کرد. انجمن خوشنویسان ایران در سال ۱۳۴۳ او را به عنوان اولین مدرس خود انتخاب نمود و بسیاری از شاگردان ایشان هماکنون در انجمن خوشنویسان ایران به عنوان مدرس فعالیت میکنند. او در سال ۱۳۵۹ به تشخیص اساتید سیدحسن و سیدحسین میرخانی، علی اکبر کاوه و ابراهیم بوذری به درجه استادی رسید. وی در سال ۱۳۶۷ به استناد آثار قلمی و نمایشگاه و فعالیت فرهنگی هنری که از وی به جا مانده بودگواهینامه درجه یک هنری که معادل مدرک دکتری است را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت کرد. استاد ضمن برگزاری کلاسهای آموزشی به تاسیس انجمن خوشنویسان در شهرهای اراک، ((فراهان)) تفرش، آشتیان، ساوه، مامونیه، دلیجان، محلات، خمین، شازند، کمیجان، خنج، اوز، گراش، لار، لامر و بستک اهتمام ورزید. او در سال ۱۳۷۱ بهعنوان نماینده ایران برای اشاعه هنر خوشنویسی به کشور یمن رفت و در سال ۱۳۷۵ نیز به همراه سایر استادان به کشور جمهوری آذربایجان سفر کرد. وی در سال ۱۳۷۵از اکبر هاشمی رفسنجانی لوح تقدیر دریافت کرد. استاد مدتها از بیماری سرطان ریه و سرطان مثانه رنج میبرد و سرانجام در روز 13 آبان 1391 ساعت 17:30 بر اثر پیشرفت بیماری سرطان در سن 82 سالگی درگذشت. پیکر وی در روز 16 آبان در روستای واشقان به خاک سپرده شد. در زمان حیات استاد به پاس قدردانی از خدمات ایشان خیابانی در شهر فرمهین به نام استاد واشقانی نامگذاری شده است.
4- شهر زیرزمینی ذلفآباد:
در22کیلومتری شمال اراک از توابع فراهان آثاری دیده میشود که به آن شهر قدیمی ذلفآباد میگویند، خرابه موجود نشان میدهد که در گذشته این شهر، آباد و بزرگ بوده است.
ولی در حال حاضر به جزء چند اثر تخریب شده این منطقه چیزی ملاحظه نمیگردد.
5- روستای ساروق انجدان:
«این روستا در 37 کیلومتری شرق اراک واقع است. بقاع شاه غریب قلندر و بقعه چهل دختران در این روستا قرار دارد. تاریخ این بناها مربوط به دوره صفویه است.»
7- امامزاده شاهزاده حسین:
«این امامزاده در روستای نظامآباد در 40 کیلومتری شمال شهر اراک واقع شده است و از بناهای دوره صفویه محسوب میشود.»
13- امامزاده هفتاد و دوتن ساروق:
در روستای ساروق فراهان در شمال غربی آن، بقاع متبرکه هفتاد و دوتن موجود است که از لحاظ مذهبی و تاریخی مورد توجه مردم است. این بنا در قرن ششم هجری ساخته شده است.