شهرستان کمیجان

شهرستان كميجان یکی از شهرستانهای تابعه استان مرکزی ایران است. مرکز آن شهر کمیجان است که در ۹۶ كيلومتری شهر اراک قرار دارد. اين منطقه در شمال غربي استان مركزي واقع شده و با مركز استان نزديك به يكصد كيلومتر فاصله دارد. منطقه كميجان از شمال به شهرستان ساوه، از شرق به شهرستان تفرش، از جنوب به شهرستان اراك و از غرب به استان همدان محدود مي‌شود.در سال 1381 كميجان از بخش به شهرستان تبديل شده است.

موقعيت جغرافيايي

كميجان در 85 كيلومتري شرق همدان و 85 كيلومتري شمال‌غرب شهرستان اراك در مختصات جغرافيايي 20 و 49 طول شرقي و 40 و 34 عرض شمالي قرار داشته و از نظر تقسيمات كشوري تابع شهرستان اراك مي‌باشد.

راه‌هاي دسترسي

كميجان از طريق جاده‌هاي آسفالته‌اي كه به صورت شعاعي از خود منشعب كرده به شهرهاي اراك، ملاير، همدان، آشتيان و تــفرش دسترسي دارد. كميجان اگرچه از نظر سياسي تابع استان مركزي و اراك است، ولي به لحاظ فرهنگي و زبان به مناطق شرقي همدان گرايش داشته و فاصله آن از مركز هر دو شهرستان 85 كيلومتر است و در حال حاضر جاده ارتباطي به هر دو شهر آسفالته بوده و يك ساعته مي‌توان به هر يك از دو شهر رسيد.

وجه تسمیه

دو حالت می‌تواند برای نامگذاری کمیجان متصور باشد و این دو حالت دارای تفاوت زمانی زیادی با یکدیگر می‌باشد. در حالت اول: اگر به منسوب بودن آن به فردی به نام کمی از زمان هخامنشیان قائل باشیم این معنی را دارد که کمیجان دارای تاریخ بسیار قدیمی و باستانی است.

در حالت دوم: اگر منسوب بودن آن به قبایل کمیجیان از اهالی ولایت چغان ماوراءالنهر را بپذیریم، در آن صورت باید پذیرفت که مربوط به قرن چهارم هجری و همزمان با آمدن امیرابوعلی چغانی سپهسالار خراسان که پسر امیر ابوبکر چغانی بود بدانیم؛ که پس از فتح گرگان و ری در سالهای 328 و 329 ه.ق. بر قسمتی از بلاد عراق و جبال که در این سالها در دست دیلمیان زیاری بود و شامل قزوین و زنجان و قم و کرج (کرج ابودلف در حوالی اراک فعلی است) و همدان (متعاقبا کمیجان نیز که در درون این محدوده قرار داشت) و دینور می‌شد؛ دست یافت. به این ترتیب کم کم پای ترکان به مرکز کشور ایران و به خصوص چغانیان؛ به حوالی عراق و جبال باز شد.

قبول این فرض صرفاً در رابطه با تعیین زمان نامگذاری محل می‌تواند مفید واقع شود، وجود تپة باستانی گبری چرگزی خود نشانگر سوابق تاریخی محل می‌باشد. از آثار و ابنیه قدیمی، قلعه خرابه کنار آبادی است که به قلعه گبری یا چهارگزی معروف است.

در رابطه با وجه تسمیة کمیجان چنین گفته شده که کمیجان ترکیب از دو کلمة کمی و جان تشکیل شده است. کمی و میلاد دو برادر از نوادگان سلسلة هخامنشی بوده‌اند که به این منطقه آمده‌اند. کمی محل فعلی کمیجان و میلاد محل فعلی میلاجرد واقع در شمال باختری (18 کیلومتری جنوب باختری) کمیجان را تصاحب و آباد نموده‌اند. کلمة جان که بعد از کمی آمده است پسوند مکان می‌باشد و نام کمیجان به معنی محل و مکان ‹کمی› است. بنابراین پیدایش کمیجان به همان زمان ماد و هخامنشیان بر می‌گردد.

شهرستان کمیجان از دو بخش با نامهای بخش مرکزی و بخش میلاجرد تشکیل یافته است و جمعا چهار دهستان بدین شرح دارد: دهستانهای بخش مرکزی (دهستان اسفندان، دهستان وفس) و دهستان‌های بخش میلاجرد (دهستان خسروبیک، دهستان میلاجرد)

شرايط زيست محيطي

اين منطقه با برخورداري از تمدني كهن و آثار غني تاريخي و جاذبه‌هاي متعدد فرهنگي، طبيعي و زيارتي، هواي سالم و ملايم و از همه مهمتر مردمي خونگرم و غريب‌نواز و ميهمان دوست، زمينه مناسبي براي جذب مسافران و ايرانگردان و ايجاد مراكز تفريحي و خدماتي را فراهم آورده است. مسافران و به ويژه كساني كه از اراك يا قم عازم همدان هستند؛ مي‌توانند ضمن استفاده از جاده آسفالته و كوتاه ميانبر اراك ـ كميجان ـ همدان، فرهنگ غني و طبيعت زيباي كميجان را نيز از نزديك ببينند.

اوضاع طبيعي

اين مركز بخش در موقعيتي دشتي واقع شده و اطراف آنرا كاريزها و رودخانه‌هاي فصلي متعددي فراگرفته است. همچنين كوه قلينجه داغي با 2684 متر ارتفاع در 11 كيلومتري شمال و شمال باختري اين مركز بخش واقع است.

آب و هوا

كميجان از نظر آب و هوايي به طور كلي متأثر از توده‌هاي هوايي مديترانه است كه از غرب وارد كشور مي‌شود و پس از آن جريانات واصله از سوي شمال‌غرب را كه از درياي سياه و مناطق شمالي اروپا سرچشمه مي‌گيرد نام برد. آب و هواي كميجان نسبتاً سرد و خشك بوده و بيشترين درجة حرارت در تابستان به 30 درجه بالاي صفر و كمترين آن در زمستانها به 32 درجه زير صفر مي‌رسد و متوسط دماي آن برابر 5/10 درجه سانتيگراد است. ميزان باران ساليانه كميجان به طور متوسط حدود 380 ميليمتر مي‌باشد.

جمعیت و محصولات

بنا بر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان کمیجان طبق آخرین تقسیمات کشوری برابر با ۳۹۳۴۰  نفر بوده است و طبق آمار سال 90 برابر 9195 نفر و 2564 خانوار می‌باشد.

فعالیت عمده مردم بر روی کشاورزی و دامپروری استوار است. محصولات زراعی اصلی این منطقه شامل: گندم- جو- علوفه- حبوبات- سیب‌زمینی- چغندرقند- دانه‌های روغنی مانند آفتابگردان و کلزا و محصولات باغی مانند انگور - سیب - بادام و آلو می‌باشد.

موقعیت صنعتی

شهرک صنعتی كميجان در فاصله حدود ۵كيلومتر از شهر كميجان واقع گرديده و مساحت آن معادل ۹۲.۴ هكتار و سطح كاربری اراضی صنعتی آن تقريبا ۵۵ هكتار می‌باشد. اين شهرک در مجاورت جاده اصلی كميجان- همدان واقع و فاصله آن با اراک ۹۵ كيلومتر ، همدان ۸۵ كيلومتر، ملاير۹۰ كيلومتر و تهران۳۰۰كيلومتر می‌باشد. همچنين اين شهرک در فاصله ۹۰ كيلومتری از خط راه‌آهن سراسری و ايستگاه راه‌آهن اراک، ۹۸ كيلومتری فرودگاه اراک و ۹۵ كيلومتری گمرک ‌اراک قرارگرفته است که یکی از قطب‌های مهم صنعت در ایران به حساب می‌آید. شهرک صنعتی کمیجان در سال ۱۳۷۵ در جنوب غربی شهر کمیجان ایجاد شده‌است که هم اکنون در مساحتی بالغ بر ۳۰۰۰ هکتار و با ۵۰ واحد کارخانه تولیدی مشغول به فعالیت است.

واحدهای مستقر و صنایع مجاز برای استقرار

اولین قرارداد تخصیص زمین در این شهرک به آبان ماه سال ۱۳۷۳ برمی‌گردد و از مجموع اراضی قابل تخصیص با کاربری صنعتی تاکنون بخشی از اراضی درقالب قراردادهای منعقده به متقاضیان اختصاص داده شده و امکان استقرارکلیه صنایع در زونهای تعریف شده فلزی،غذایی، شیمیایی، کانی غیرفلزی، برق والکترونیک ، نساجی، سلولوزی و ... در آن وجود دارد.

عواملی چون فاصله این شهرک تا مرکز استان، قرار نگرفتن در شاهراه‌های اصلی و عدم وجودفرهنگ صنعتی در منطقه موجب عدم رشد قابل قبول در این شهرک شده است که امید می‌رود با توجه به اینکه در سال ۱۳۸۱ منطقه کمیجان از بخش به شهرستان تبدیل و قدمهایی برای رونق شهرستان و شهرک برداشته شده است به موازات تکمیل طرحهای زیربنایی در شهرک در آینده نزدیک شاهد رونق و رشد شهرک مذکور باشیم.

کار طراحی و عملیات عمرانی این شهرک از سال ۱۳۷۰ آغاز و تاکنون بخشی ازخدمات ضروری و امکانات زیربنایی درآن از قبیل: آماده‌سازی،آب، برق، فضای سبز، انجام و تکمیل طرحهای زیربنایی این شهرک در اولویت طرحهای عمرانی آن قراردارد.

مذهب و گویش

مناطق شمال غربی استان مرکزی و حوالی کمیجان را برچلو یا بزچلو می‌نامند. ناحیة بزچلو یا برچلو در مکاتبات اداری و تقسیمات کشوری به نام بخش وفس نامیده می‌شده است که مرکز آن شهرکمیجان می‌باشد و از چهار دهستان به نامهای اسفندان، وفس، خسروبیگ و میلاجرد تشکیل گردیده است. زبان مورد تکلم مردم منطقه کمیجان و برچلو یا بزچلو، ترکی است و البته لازم به ذکر است که ترکی ناحیة کمیجان به دلیل احاطه شدن با فارسها به شدت با کلمات فارسی مخلوط شده است.

دین و مذهب مردم این سامان مانند مذهب تمام مردم ایران تا پیش از ظهور و ورود اسلام زرتشتی بود و بعد از آن دین مبین اسلام بوده است

گویش

زبان غالب مردم شهرستان ترکی بوده اما در چند روستای شمالی (چهرقان، وفس، فرک و گورچان) گویش خاصی از زبان پارسی اصیل که به «تاتی» معروف است رایج می‌باشد.

گویش وفس(تاتی) یکی از ده‌ها هزار گویشی است که درسراسر جهان پراکنده‌اند و گروهی از مردم را وحدت زبانی و فرهنگی و آداب و رسوم بخشیده است، که تنها سه هزار گونه گویش درسرزمین عجایب یعنی هند و بیش از نهصد گونة آن در سرزمین وسیع ما ایران به چشم می‌خورد، که از جمله تهرانی، مشهدی، کردی، لری، ترکی، ترکمنی، شیرازی، تاتی، گیلکی، بختیاری، اراکی، آذری، راجی و... شاید یکی از قدیمی‌ترین این گویش‌ها از جهت تعداد سخنگویان به آن، زبان وفسی باشد. این گویش در منتهی الیه حدود مرزی است. در روستای وفس و سه روستای همجوار، یعنی چهرقان در غرب و فرک و گورچان در شرق، این مناطق تقریباً در یک خط فرضی واقعند که احتمالاً حدود 25 هزار نفر از مهاجرین و ساکنین این روستاها به این لهجه سخن می‌گویند. البته در گویش این روستاها به طور جزئی تفاوتهایی مشاهده می‌شود ولی اصل و مبنای آن یکی است. این روستاها که جمعیت ساکن فعلی آنها حدود ده هزار نفر است، به مثابه نگینی نشسته بر حلقة انگشتری هستند که حلقة آن ترک زبانان در استان مرکزی و همدان است.

لازم به توضیح است که در منطقة بوئین زهرا نیز تعدادی روستاهای تات‌نشین وجود دارد و مرحوم جلال آل احمد کتابی دربارة آنها به نام تات نشین‌های بوئین زهرا نوشته است که گویا به نظر مؤلفین و گردآورندگان "کتاب وفس در گذرگاه تاریخ" نرسیده است.

وجود آثاری مانند تپه‌های باستانی «چهل‌گزی» و «میلاجرد» و روستاهای کهنی مانند «وفس» - «آمره» - «فردقان» و ... حتی احتمال وجود سنگ‌نگاره‌های دوران پارینه ‌سنگی کاملا مشخص است که از زمان‌های قدیم سکونت و تمدن در این منطقه وجود داشته است.

صنایع دستی

در گذشته تولید محصولات دستی که امروزه جزئی از هنر محسوب می‌شوند، در سرتاسر سرزمین عزیز ایران رونق بسیار داشت؛ اما امروزه فقط تعداد انگشت‌شماری در این حرفه مشغول به کارند. برای نمونه در روستای یکپارچه تاریخی «وفس» گیوه‌دوزی و ساخت در و پنجره‌های اُورُسی با شیشه‌های رنگی حرفه نان‌آوری برای بسیاری از ساکنین این روستا بود؛ اما متاسفانه امروزه دیگر خبری از آن نیست. قالی‌بافی نیز در گذشته شغل مهمی محسوب می‌شد اما امروزه در روستای «وفس» تعداد محدودی دارقالی مشغول تولید قالیچه‌های ابریشمی هستند که می‌بایست با تشویق بافندگان و زمینه‌سازی بازار مصرف و فروش قالی‌های دستباف به این حرفه رونق بیشتری بخشید. اندازه‌های فرش و قالیهای بافت کمیجان و نواحی تابعه شامل فرش‌های پشتی، خرک، ذرع نیم، دوذرع، کله‌ای و تامام فرش بود. نوع دیگری از قالی هم بافته می شد که طول آن زیاد بود و عرضش حدود یک متر تا نود سانت بود و به آن کناره می‌گفتند. نقش قالیها در کمیجان و حوالی آن عبارت از نقوش مختلف: ماهی (بالوخ)، بوته‌ای، شاه عباسی، پرده‌ای، لچک ترنجی و ترنجی، حیوانی و شکارگاهی بودند.

در رنگ‌آمیزی خامه‌های (پشم‌های) مورد مصرف در قالیبافی از رنگهای شیمیایی ساخت کارخانجات بایر آلمان و روناس و رنگهای طبیعی محلی استفاده می‌کردند و خامه‌ها را به رنگهای الوان سرخ و زرد و قهوه‌ای و شکلاتی و شتری و سفید و سبز و آبی و مشکی و ... در می‌آوردند و آنها را برای خشک شدن در برابر نور آفتاب بر لبة بامها پهن می‌کردند و منظرة زیبایی ایجاد می‌کرد.

روستای «سمقاور» را باید روستای منبت‌کاری و تولید مبل و میز و صندلی چوبی بنامیم. این روستا در 10 کیلومتری شرق کمیجان واقع شده و بیش از 70٪ اهالی این روستا دارای کارگاه و یا درگیر تولید صنایع دستی منبت‌کاری سفارشی هستند. چوب مورد نیاز این کارگاه‌ها بیشتر از شمال کشور و از جنس راش بوده و محصولات تولید شده توسط اهالی این روستا بیشتر به شهرهای بزرگ مانند تهران - تبریز - شیراز و ... صادر می‌شود.

دیدنی‌ها و امامزاده‌های کمیجان

به طور کلی شهرستان کمیجان را نمی‌توان یک مرکز با توانایی‌های گردشگری و جذب توریست به حساب آورد؛ اما در روستاهای سطح شهرستان سوژه‌های دیدنی در جای خود که ارزش معرفی را داشته باشند وجود دارد. از آثار دیدنی در منطقه می‌توان به غار ورد در شمال کمیجان، غار قلعه جوق در روستای چهرقان و منطقه سیاحتی وفس و تپه معروف و باستانی چهل گزی (قلعه تپه) در شهر کمیجان اشاره كرد.

تپه‌های باستانی چهل‌گزی کمیجان و میلاجرد (15 کیلومتری جنوب غربی کمیجان)

تبعیدگاه و زندان بوعلی سینا در روستای فردقان (35 کیلومتری شمال شرقی کمیجان)

قلعه‌های عیسی‌خان بهادری در روستای آقچه‌کهریز (10 کیلومتری جنوب غربی کمیجان) و عباس‌خان بهادری در روستای اسفندان (12 کیلومتری جنوب کمیجان)

دره‌های سرسبز «وفس» و «طرلان» و «گورچان»

منزل‌های تاریخی روستای «وفس»

امامزاده‌های: ساریه‌خاتون (روستای روشنایی)، عباس (روستای مهدی‌آباد)، محمد (روستای چابار)، عبدالکریم (روستای یاسبلاغ)، زینب خاتون (روستای رکین)، ابراهیم(روستای درویشان)، امیرعبداله (روستای فردقان)، حاج رضوان و اسماعیل (روستای وفس)، عبداله (روستای ونک)، یحیی(شهر میلاجرد)، یحیی(روستای اسفندان)، ذوالفقار(روستای خنجین) و ...

این شهرستان دارای مناطق روستایی و دشت‌های وسیعی است که از جمله آن می‌توان به آمره فایرین و بسیاری دیگر از مناطق روستایی اشاره نمود.

مشاهیر و دانشمندان

برخی از مفاخر برجسته‌ای که خواستگاه و یا زادگاه آنها متعلق به شهرستان کمیجان می‌باشند عبارتند از :

1- شیخ فخرالدین عراقی عارف و شاعر نامدار قرن هفتم هجری که دیوان اشعار آن معروف است و آرامگاه وی در قبرستان صالحیه دمشق در جوار آرامگاه محی‌الدین عربی است.

2- عیسی‌خان بهادری نقاش و هنرمند نامی ایران (استادِ محمود فرشچیان که از مینیاتوریست‌های مشهور در سطح جهان هستند)

3- شیخ شهاب‌الدین محمدبن موسی العراقی البزچلویی از عرفا و دانشمندان اوایل قرن چهاردهم هجری که در کرمانشاه بسر می‌برده است.

4- سیدمبین حسینی وفسی عارف، مفسر، فقیه و محدث، حافظ قرآن و دارای تالیفات و از شاگردان صاحب جواهر

5- میرزا محمدحسین همافر عراقی صاحب دیوان شعر بالغ بر 15000 بیت

6- مرحوم آیت‌الله العظمی شیخ عبدالنبی وفسی عراقی مرجع تقلید و صاحب 104 تالیف در فقه و اصول

7- ملا میرمحمد‌باقر بن فاضل وفسی نویسنده وقایع فاجعه کشتار مردم وفس توسط عثمانی‌ها

8- سیدرفیع رفیعا شاعر قرن دوازدهم

9- حاج ابوالقاسم خاکی وفسی معروف به حاجی میرزا صاحب دیوان شعر در دوره مشروطه

10- سردار عزیزاله خان آدوربادور در دوران شاه اسماعیل صفوی و رئیس ایل بزچلو و از سران قزلباش

11- ابراهیم‌خان عاصم‌السلطنه فرزند محمدتقی میرپنج و رئیس ایل بزچلو در قرن معاصر

12- میرزا اصغر رجیل کمیجانی فرزند میرزا عبدالرضا از رجال علمی و سیاسی کمیجان در اوایل دروه قاجار می‌باشند. ایشان فردی خیّر و مؤسس حوزه علمیه در کمیجان بوده هچنین میرزا اصغر مدرس حوزه علمیه کمیجان و مدرس در دربار قاجار بوده (از بناهای مشهور به یادگار مانده از ایشان ساختمان قدیمی حوزه علمیه و یخچال زیرزمینی سنتی می‌باشد) همچنین نسخه‌های خطی هم از این شخصیت علمی و سیاسی به یادگار مانده است.

13- حاج شیخ مرادعلی ممدوح و صاحب تالیفات و اهل سمقاور در یکصد سال قبل

14- احمد محمودی میلاگردی فاضل، ادیب و خوشنویس

15- ملا ملک‌محمد محمودآبادی استاد مسلو خوشنویسی

16- میرزا محمود آمره‌ای استاد مسلم خوشنویسی

17- خانم ملاصغرا مکتب‌دار و استاد مسلم قرآن

18- خانم قدس‌السلطنه بانوی خیر و مومن و همسر عاصم‌السلطنه که آثار خیریه فراوان در کمیجان و اراک به جا گذاشته است.

19- ملا اسداله آمره‌ای صاحب منظومه عزا 3 جلدی درباره تعزیه‌خوانی